کاهش بارش و برداشت بی رویه آب زیرزمینی عوامل اصلی بحران فرونشست
سیمان: سیر نزولی میزان بارشها طی دهه های اخیر و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی، سبب بروز پدیده فرونشست زمین در 31 استان کشور شده و تهدیدی جدی برای زیرساخت ها و کشاورزی محسوب می شود.
به گزارش سیمان به نقل از مهر، در سالیان اخیر، کاهش چشم گیر بارشها در کشور، هم زمان با برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی، سبب بروز پدیده ای نگران کننده به نام «فرونشست زمین» شده است؛ پدیده ای که حال نه فقط تهدیدی برای کشاورزی، منابع طبیعی و زیرساخت های عمرانی کشور محسوب می شود، بلکه می تواند به بحرانی ملی در آینده ای نه چندان دور بدل شود.
بر اساس گزارش های رسمی، بررسی میزان بارش استان تهران طی پنجاه سال اخیر نشان از روندی کاهشی دارد. این کاهش بارش، در کنار افزایش دما و تبخیر، منجر به افت شدید منابع آب های سطحی و زیرزمینی شده است.
به طور کلی دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ پر بارندگی ترین سالیان تهران بوده اند، از ابتدای دهه ۷۰ به بعد روند کاهش بارندگی شروع شده است و سال ۱۳۷۵-۱۳۷۶ و ۱۴۰۳-۱۴۰۴ کم بارندگی ترین سالیان این دوره بوده اند. کاهش بارش خصوصاً در دهه ۹۰ و اوایل ۱۴۰۰ شدیدتر شده و امسال به پایین ترین حد خود رسیده، این روند نشان دهنده بحران جدی کم آبی و لزوم برنامه ریزی برای مدیریت منابع آب در تهران است.
کاهش شدید بارش در تهران تأثیرات گسترده ای بر منابع آبی، محیط زیست و زندگی روزمره مردم دارد. کاهش سطح آب های زیرزمینی، افزایش فرونشست زمین، کاهش ذخایر سدها و افت کیفیت منابع آبی همچون تبعات مستقیم این روند هستند. همچنین، افت بارش می تواند منجر به افزایش ریزگردها، کاهش پوشش گیاهی و تشدید بحران های زیست محیطی در منطقه شود.
۴۵ درصد از چاه های آب کشور غیرمجازند
در این شرایط، خیلی از کشاورزان و حتی صنایع، برای تامین آب مورد نیاز خود، به حفر و بهره برداری بی رویه از چاه های عمیق و نیمه عمیق روی آورده اند. همین طور برمبنای آمار انتشار یافته از طرف مدیریت منابع آب ایران، بالاتر از ۸۰۰ هزار حلقه چاه آب مجاز و بدون مجوز در نقاط مختلف کشور وجود دارد که بصورت سالانه حدود ۴۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی را استخراج می کنند، این رقم معادل ۵۵ درصد از کل مصرف آب کشور در یک سال است.
همچنین طبق آمار رسمی، ۴۵ درصد از ۸۰۰ هزار حلقه چاه آبی فعال در کشور، فاقد مجوز هستند، به همین دلیل برداشت غیرقانونی و بی رویه از منابع آب زیرزمینی موجب پدیده های ویرانگری چون فرونشست زمین و تشدید دوره های خشکسالی شده است.
فرونشست زمین برخلاف برخی تصورها، یک پدیده بازگشت ناپذیر است. با افت سطح آب زیرزمینی، لایه های زیرین خاک که تا قبل از این با آب اشباع شده بودند، گرفتار فشردگی و نشست می شوند. این پروسه سبب تغییر شکل دائمی خاک و کاهش ظرفیت نگهداری آب در آن می شود.
از جمله نتایج مستقیم فرونشست می توان به ترک خوردگی و تخریب ساختمان ها، نشست جاده ها و خطوط راه آهن، لطمه به تأسیسات شهری، لوله کشی ها، کانال های انتقال آب و حتی گسل های زلزله خیز اشاره نمود.
تعداد چاه ها از ۴۷ هزار به یک میلیون رسیدند
کارشناسان معتقدند یکی از راهکارهای مهار فرونشست، کاهش برداشت از سفره های آب زیرزمینی و بازبینی در الگوهای مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت است. بگفته «پیام باقری»، نایب رییس اتاق تجاری، صنایع، معادن و کشاورزی ایران، در دهه های اخیر افزایش برداشت از منابع آب های زیرزمینی منجر به بحران های جدی شده و تعداد چاه های مجاز و بدون مجوز از ۴۷ هزار حلقه در دهه های گذشته به بالای یک میلیون حلقه بالا رفته است.
او می گوید: اضافه برداشت ها بطور متوسط در دهه ۵۰ هزار متر مکعب بود اما در سال ۱۴۰۰ به ۴۷ هزار متر مکعب رسیده که موجب فرو نشست زمین شده است این امر که امنیت زیرساخت ها و توسعه اقتصادی را تهدید می کند.
بر اساس این گزارش، اجرای طرح تعادل بخشی آب های زیرزمینی، اصلاح الگوی کشت، کاهش وابستگی به چاه ها، نصب کنتورهای هوشمند و افزایش راندمان در سیستم های آبیاری همچون اقداماتی است که می تواند در کوتاه مدت به کاهش سرعت فرونشست کمک نماید. در کنار آن، توسعه سیستم های بازچرخانی و استفاده مجدد از آب، بارورسازی ابرها در مناطق خشک و سرمایه گذاری در احیای قنوات، راهکارهایی برای طولانی مدت محسوب می شوند.
فرونشست، ۱۰ فرودگاه و ۵ مسیر ریلی را تهدید می کند
در همین راستا، غزال راهب رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به موضوع فرونشست زمین، اظهار داشت: وضعیت فرونشست در ایران برمبنای آمار و نظر کارشناسان نامناسب است. در بعضی مناطق مانند منطقه ۱۸ تهران، نرخ فرونشست بالاتر از ۳۰ سانتی متر و در دشت بهرمان استان کرمان ۴۲ سانتی متر گزارش شده است.
وی اضافه کرد: تفاوت نرخ فرونشست یا گرادیانت، زمینه بروز خطرات بیشتری را فراهم آورده است. همین طور در استان اصفهان، ۴۲ مدرسه به سبب مخاطرات ناشی از فرونشست از چرخه فعالیت خارج شده اند.
راهب پیشگیری را قدم نخست در این راه دانست و اظهار داشت: باید نرخ فرونشست را ثابت نگه داریم و از گسترش و عمق بیشتر آن جلوگیری نماییم. این مساله در عرصه مدیریت منابع آب همچون مصرف، الگوی کشت و استفاده بهینه از آب قابل پیگیریست.
وی در آخر اظهار داشت: تا حالا ارزیابی فرونشستی در بالاتر از ۳۵۰ سایت از اراضی نهضت ملی مسکن، ۱۷ شهر جدید، ۱۰ فرودگاه، ۵ مسیر ریلی و ۴ مسیر جاده ای انجام شده است.
تنها ۵۷ درصد منابع آب کشور تامین شده است
بر اساس این گزارش، بررسی نقشه های بارشی کشور تا تاریخ ۹ تیرماه ۱۴۰۴ نشان میدهد که مجموع بارندگی تجمعی در سال آبی جاری (از ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا ۹ تیر ۱۴۰۴) کاهش محسوسی نسبت به دوره های طولانی مدت و میان مدت داشته است. برمبنای داده های پخش شده از طرف سازمان هواشناسی، میانگین درصد تامین آب جاری کشور در این بازه زمانی ۵۷.۲۲ درصد برآورد شده که بیان کننده پایین بودن سطح بارندگی نسبت به نیاز واقعی منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور است.
سکونت ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه های فرونشست
علی بیت اللهی رییس بخش زلزله شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به بحران فرونشست زمین در کشور، اظهار داشت: متاسفانه به سبب برداشت بی رویه آب های زیرزمینی از اواسط دهه ۵۰، کاهش منابع آب زیرزمینی شروع و از دهه ۷۰ شدت گرفت. این کاهش منابع بطور مستقیم به پدیده فرونشست زمین مرتبط می باشد که از همان زمان نیز تشدید شده است.
وی اضافه کرد: نخستین آثار فرونشست زمین در استان کرمان مشاهده شد که پدیده لوله زایی، ناشی از پایین رفتن سطح زمین، همچون این آثار بود. هم اکنون از ۳۱ استان، ۳۰ استان پهنای فرونشستی شناسایی شده و تنها در استان گیلان آثار فرونشست دیده نشده، هرچند احیانا در آینده نزدیک این پدیده در این استان نیز گسترش خواهد یافت.
بیت اللهی با اشاره به میزان سرعت فرونشست، اظهار داشت: بیشترین نرخ فرونشست در استان کرمان، حوالی منطقه بهرمان رفسنجان، با سرعت ۴۰ سانتی متر در سال است. بعد از آن، جنوب استان البرز ۳۵ سانتی متر، اطراف قم ۲۲ سانتی متر، گلستان ۲۲ سانتی متر، در جنوب تهران ۲۰ سانتی متر، اصفهان ۱۵ سانتی متر و فارس با نرخ های متفاوت گرفتار فرونشست شده اند.
وی اضافه کرد: از نظر وسعت، استان «خراسان رضوی» بیشترین مساحت فرونشست را در کشور دارد و سپس استانهای فارس، کرمان، اصفهان و تهران در رده های بعدی قرار دارند. مجموعاً، حدود ۱۰ درصد مساحت کل کشور در پهنای فرونشستی قرار دارد.
رئیس بخش زلزله شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، درباب لطمه های این پدیده، اضافه کرد: این ۱۰ درصد به سبب قرارگیری سکونتگاه های جمعیتی بزرگ در مناطق فرونشستی، اثرات گسترده ای دارد. بعنوان مثال، در استان اصفهان، حدود ۳۰۰ مدرسه در این مناطق قرار دارند و ۲۷ درصد از آثار جهانی ثبت شده کشور در پهنه فرونشستی واقع شده اند.
وی اشاره کرد: آمارهای جهانی نشان می دهند که تنها ۳ تا ۵ درصد از کشورهای جهان دارای پهنه های فرونشستی با نرخ بالای ۱۰ سانتی متر در سال هستند، در صورتیکه در ایران، ۱۸ استان با چنین پدیده ای مواجهند. این مسئله ناشی از برداشت بی مهابانه آب های زیرزمینی و عدم وجود نظام مدیریت مصرف آب است که به وضعیت شکننده ای منجر گردیده است.
این مقام مسئول با اشاره به مسایل ناشی از فرونشست زمین و اثرات آن بر سکونتگاه های جمعیتی و زیرساخت های کشور، تصریح کرد: یک اکولوژی با گستره جغرافیایی محدود نمی تواند چنین حجم بالای جمعیت را پذیرش کند. در کشور ما، حدود ۱۰ شهر با جمعیت بالاتر از یک میلیون نفر وجود دارد، همچون تهران که با شعاع ۱۰۰ کیلومتری خود، نزدیک به ۱۵ میلیون نفر را در خود جای داده است. سایر شهرها مانند اصفهان و مشهد نیز جمعیت های بالا دارند.
وی اضافه کرد: برای تامین نیازهای غذایی و کشاورزی، مصرف آب به شدت بیشتر می شود. به عنوان مثال، برای تولید یک کیلوگرم گوشت ۱۵ هزار لیتر آب و برای تولید یک کیلوگرم هندوانه ۴۰۰ لیتر آب مصرف می شود. این مسئله در کنار رشد جمعیت، موجب منفی شدن بیلان آبی زیرزمینی شده و اثرات آن به وضوح در کلان شهرها مشاهده می شود.
بیت اللهی اشاره کرد: تهران، خصوصاً در حاشیه های جنوبی آن و شهرهای اقماری، در معرض خطر شدید فرونشست قرار دارد. در مناطق مختلف تهران، مانند نواحی ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰، فرونشست زمین درحال گسترش است. این وضعیت، خصوصاً در مناطقی که چاه های آب برای تامین آب آشامیدنی حفر می شود، با نرخ بالاتری شدت می یابد.
رئیس بخش زلزله شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در آخر اظهار داشت: برآوردها نشان می دهند که نزدیک به ۷۰۰ شهر در پهنه فرونشستی قرار دارند. حدود ۶۳ اثر تاریخی ثبت شده در معرض خطر قرار دارند و همین طور ۱۱ هزار کیلومتر از خطوط اصلی لوله های گاز در این مناطق واقع شده است. نزدیک به ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در پهنه فرونشستی یا در مجاورت آن زندگی می کنند. بعلاوه، خیلی از واحدهای مسکونی و بافت های فرسوده در این مناطق قرار دارند که به سبب نشست زمین، لطمه پذیری زیادی دارند.
به گزارش سیمان به نقل از مهر، فرونشست زمین در ایران نه یک تهدید خاموش، بلکه بحرانی فعال است که به سرعت درحال گسترش است. از طرف دیگر کاهش شدید بارندگیها در دهه های اخیر فقط یک پدیده اقلیمی مقطعی نیست، بلکه مسئله ای راهبردی با ابعاد چندلایه در عرصه های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شمرده می شود. ادامه این روند، نیازمند تدابیر فوری در عرصه مدیریت منابع آب، بازبینی در الگوی مصرف، تغییر الگوی کشت در مقابل کم آبی است.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب